Türkçe
Deyimler Konu Anlatımı | Deyimlerin Özellikleri ve Örnekleri
Deyim Nedir?
Günlük yaşamımızda çeşitli durumları anlatmak için kullandığımız, çoğunlukla mecaz anlamlı kalıplaşmış söz gruplarına deyim denir. Deyimler, en az iki sözcüğün bir araya gelerek kendi anlamlarından farklı bir anlam verecek şekilde kalıplaşmasıyla oluşan söz öbekleridir. Deyimi oluşturan sözcüklerden en az birisi mecaz anlamda kullanılır.
Örnek
»Aldığı her işi yüzüne gözüne bulaştırır.cümlesinde “yüzüne gözüne bulaştırmak” deyimdir ve “becermemek” anlamına gelir. Bu eylemin ne yüzle ne de gözle bir alakası yoktur.
Deyimlerin Özellikleri
- 1. Deyimler en az iki sözcükten oluşur.
Örnek
» Aklına yatmak» Suyuna gitmek
- 2. Deyimler kalıplaşmış söz gruplarıdır; deyimlerin söz dizimi bozulamaz, deyimde kullanılan sözcüklerin yerine eş anlamlıları da dahil olmak üzere başka sözcükler getirilemez. Aksi halde anlatım bozukluğu söz konusu olur.
Örnek
» Bu sıralar başında yeller esiyor.deyiminde geçen “başında yeller esmek” deyimini “başında rüzgarlar esiyor” ya da “kafasında yeller esiyor” şeklinde söyleyemeyiz.
» Ocağına incir ağacı dikmek
deyiminde geçen “incir ağacı” yerine “ocağına çam ağacı dikmek” şeklinde söyleyemeyiz.
- 3. Deyimlerde sözcüklerin yerleri değiştirilemez. Ancak, deyimin anlamını, ana yapısını korumak koşuluyla deyimdeki sözcüklerin yerleri değiştirilebilir.
Örnek
Ateş sardı bacayı deyimini,Ateş sardı bacayı çoktan şeklinde yazabiliriz.
- 4. Deyimlerin çoğu mecaz anlamlıdır.
Örnek
» Çantada keklik» Abayı yakmak
» Kulağı delik
» Kök söktürmek
» Yaka silkmek
- 5. Gerçek anlamını koruyan deyimler de vardır.
Örnek
» İyi gün dostu» Dosta düşmana karşı
» Özrü kabahatinden büyük
» Ağzına bir şey koymamak
» Hem suçlu hem güçlü
- 6. Deyimler cümle biçiminde de olabilir.
Örnek
» Kulakları çınlasın.» Atı alan Üsküdar’ı geçti.
» Buyurun cenaze namazına.
» İğne atsan yere düşmez.
- 7. Deyimler zaman bildirmez, genellikle “-mak, -mek” mastar eki alarak kullanılır.
Örnek
» Gözü dönmek» Gönlü rahat etmek
» Burnu büyümek
- 8.Deyimler öğüt vermez, genel kural niteliği taşımaz: Bir sözcüğün cümledeki kullanımına bakarak deyim olarak kullanılıp kullanılmadığını anlayabiliriz.
Örnek
» Herkes bir yabancı dil öğrenmelidir. (Deyim değil)» Onu görünce dili tutuldu. (Deyim)
» Temel kazarken baltayı taşa vurdu. (Deyim değil)
» Konuşmasında yine baltayı taşa vurdu. (Deyim)
Deyim Örnekleri
- Abayı Yakmak
- Abbas Yolcu
- Aceleye Gelmek
- Adam Ol, Baban Gibi Eşek Olma
- Acemi Çaylak
- Balmumu Yapıştırmak
- Balık Baştan Kokar
- Bir Çuval İnciri Berbat Etmek
- Bam Teline Basmak
- Başına Devlet Kuşu Konmak
