İlk ve Orta Çağlarda Türk Dünyası Konu Anlatımı

Orta Asya’da ve Avrupa’da Kurulan İlk Türk Devletleri

1. Büyük Hun Devleti (Asya Hun Devleti) (MÖ 220 – MS 216)

• Hunlar, Ötüken merkez olmak üzere tarihin bilinen ilk Türk devletini kurdular.
• Hunların bilinen ilk hükümdarı Tuman’dır (Teoman). Teoman’ın oğlu Mete Han ise ilk kez bütün Türk boylarını birleştirip Asya Hunlarının en güçlü zamanlarını yaşamasını sağlamıştır.
• Mete Han, devlet ve ordu sisteminde köklü değişiklikler yapmış, ordu teşkilatında “onluk sistemi” kurmuştur.
• Mete Han’dan sonra başa geçen Ki-ok Dönemi’nde, Çin ile iyi ilişkiler kurulmuş Türk beyleri, Çinli prensesler ile evlenmeye başlamıştır. Ancak bu durum Hun Devleti’nin güç kaybetmesine neden olmuştur. Daha sonra devletin başına geçen Ho-han-yeh, Çin egemenliği altına girmek isteyince Çi-çi bu duruma karşı çıkmıştır.
• Ho-han-yeh ve Çi-çi arasındaki mücadele sonucunda Hunlar, doğu ve batı şeklinde bölünmüş ve siyasi birliklerini kaybetmiştir.
• Doğu Hunları, Çin hâkimiyetine girerken batı Hunları Hazar Denizi’nin kuzeyine doğru göç ederek “Kavimler Göçü“nün başlamasında etkili olmuşlardır.

2. Avrupa Hun Devleti (370 – 496)

• Kavimler Göçü ile Orta Asya’dan gelen Hunlar, Balamir’in önderliğinde Tuna Nehri civarına gelip yerleştiler ve burada Avrupa Hun Devleti’ni kurdular.
• 434 tarihinden sonra devletin başına geçen Attila Dönemi’nde devletin en parlak devri yaşandı.
• Attila Doğu Roma’ya (Bizans) düzenlediği seferler sonucunda bu devletle Margus ve Anatolyus antlaşmalarını imzaladı. Bu antlaşmalarla Bizans’ı vergiye bağlayarak kontrol altına aldı.
• Attila daha sonra yönünü Batı Roma İmparatorluğu’na çevirdi. Galya (Fransa) Seferi’ne (451) çıktı. Batı Roma ordusu ile Katalan ovasında yapılan savaşta kesin bir zafer kazanamasa da Roma ordusuna büyük kayıplar verdirdi.
• Attila bir yıl sonra İtalya Seferi’ne çıkmış ancak Papa I. Leo’nun af dilemesi ve vergi vermeyi taahhüt etmesi ile İtalya’nın fethi gerçekleşmemiştir.
• Avrupalılar tarafından “tanrının kırbacı” olarak da adlandırılan Attila, Avrupa’da birçok roman, resim, heykel, tiyatro ve operaya konu olmuştur. Almanların meşhur Nibelungen Destanı’nda da Attila’dan bahsedilmiştir.

3. I. Köktürk Devleti (552 – 659)

• Bumin Kağan tarafından 552 tarihinde Ötüken merkez olmak üzere kuruldu.
• Bumin Kağan ülkeyi doğu ve batı olmak üzere ikiye ayırdı (ikili sistem). Doğu tarafını kendisi yönetti batı tarafının yönetimini istemi Yabgu’ya bıraktı.
• Mu-kan Kağan Dönemi Köktürklerin en parlak devri oldu.
• İstemi Yabgu, İpek Yolu hâkimiyeti için önce Akhun Devleti ile daha sonra da Sasanilerle mücadele etti. Akıllı bir dış siyaset izleyerek devletin sınırlarını Volga Nehri’ne kadar genişletti.
• Mu-kan Kağan’ın yerine geçen Taspar (Ta-po) Kağan’ın Budizm’i kabul etmek istemesi, Çinli prenseslerle evlilik yapma düşüncesi ve dış politikada Çin yanlısı bir siyaset takip etmesi devleti zayıflattı.
• 582 tarihinde devlet Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu iki devlet de çok etkili olamadı ve Köktürkler bir süre sonra Çin egemenliğine girdi.

4. II. Köktürk (Kutluk) Devleti (682 – 744)

• I. Köktürk Devleti’nin yıkılışı sonrası Türklerin büyük bölümü elli yıl kadar Çin egemenliğinde yaşamak zorunda kaldı.
• Bu dönemde Chie-shih- shuai (Kürşat) ve 39 arkadaşının Çin sarayını basıp imparatorluk veliahdını kaçırma girişimi gerçekleşti. Ancak bu girişim başarısız oldu.
• Kürşat ve arkadaşlarının bağımsızlık mücadelesi her ne kadar başarısız olsa da bu girişim Türklerde millî bir uyanışın alevlenmesine neden oldu.
• 682 tarihinde Kutluk önderliğinde başlayan bağımsızlık mücadelesinde Türkler, Çin’e karşı başarı kazandı ve bağımsızlıklarını elde etti. Kutluk Kağan, Çin’e karşı 46 sefer düzenledi.
• Kutluk Kağan’ın ölümünden sonra kardeşi Kapgan Kağan devletin başına geçti. Çin’e karşı 25 sefer düzenledi.
• 716 tarihinde Kutluk Devleti’nin kağanı, Bilge olurken kardeşi Kül Tigin de ordunun başına geçti. Tonyuyuk aygucı görevine getirildi.
• Bilge Kağan Dönemi’nde II. Köktürk Devleti en parlak devirlerini yaşadı.
• Orhun Kitabeleri Bilge Kağan Dönemi’nde yazıldı.
• Bilge Kağan’dan sonra II. Köktürk Devleti yıkılış sürecine girdi.

5. Uygur Devleti (744 – 840)

• II. Köktürk Devleti’nin yıkılmasında önemli bir rol oynayan Uygurlar, Kutluk Bilge Kül Kağan önderliğinde Ötüken çevresinde devletlerini kurdular.
• Bögü Kağan zamanında Çin ile iyi ilişkiler kuruldu. Bunun sonucunda Bögü Kağan Türklerin yaşamlarını büyük ölçüde değiştiren Maniheizm dinini benimsedi.
• VIII. yüzyılın sonlarından itibaren eski güçlerini kaybeden Uygurlar, Baga Tarkan Dönemi’nde Kırgızların başlattığı isyan sonucunda yıkıldılar.
• Çeşitli bölgelere dağılan Uygurlar; Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar, 847-1226) ve Doğu Türkistan (Turfan Uygarlığı) Uygurları, (856-1209) adında iki ayrı devlet kurdular.

Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları

1. Avarlar

• Avarlar, hem Asya’da hem de Avrupa’da devlet kurmuş bir Türk topluluğudur.
• 6. yy.da kurulan bu devleti Orta Asya’dan Avrupa’ya göç etmeye zorlayan neden Göktürk Devleti’dir. Göktürk Kağanı Bumin Kağan isyan ederek Avarları batıya doğru sürmüştür.
• Çin Kaynaklarında Juan-Juan olarak geçmektedirler.
• Bayan Han önderliğinde kurulmuştur.
• İstanbul, Sasanilerin yardımı ile 2 defa kuşatılmıştır.
• Avrupa’ya üzengi yapımını öğretmişlerdir.
• Hıristiyanlığı kabul eden Avarlar, Frankların saldırıları sonucu yıkılmıştır.

2. Bulgarlar

• Kelime anlamı “Karışık, karmaşık” tır.
• Kurucusu Kubrad’tır.
• Kubrad’ın ölümünden sonra Hazarların saldırıları sonucu İtil ve Tuna bulgarları olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

A) Tuna Bulgarları

• Kurum Han döneminde İstanbul kuşatılmıştır.
• Boris Han döneminde Hıristiyanlık kabul edilmiştir.
• “Çar” unvanını kullanan ilk Türk devletidir.Çar unvanını kullanan ilk hükümdar ise Simon’dur.

B) İtil Bulgarları

• İslamiyet’i kabul eden İlk Türk devletidir.
• Almış Han döneminde Abbasi halifesinden İslamiyet’i öğrenmek amacıyla bir heyet istemiştir. Gelen heyetin içinde İbn-i Fadlan da bulunmaktadır. İbn-i Fadlan’ın Rihle adlı eseri İtil bulgarlarının İslamiyet’e geçme hikayesi anlatılmaktdır.

3. Hazarlar (630-968)

• Karadeniz ve Hazar Denizi’nin kuzeyinde güçlü bir devlet kurdular.
• Müslüman Araplarla (Emeviler) mücadele ederek onların Kafkaslarda ilerlemesine engel oldular.
• VIII. yüzyıldan itibaren hükümdar ve halkın önemli bir kısmı Museviliği benimsedi.
• Museviliği benimsemelerine rağmen diğer dinlere de hoşgörülü yaklaştılar.
• Hazarların hoşgörülü yönetim anlayışı, ticaret yolları üzerinde kurulması ve refah düzeyinin yüksek olması, bu dönemlerin “Hazar Barış Devri” olarak adlandırılmasında etkili oldu.

4. Macarlar (896 – XI. Yüzyıl Başları)
İtil Nehri etrafında ilk defa tarih sahnesine çıktılar daha sonra günümüzdeki Macaristan topraklarına gelip yerleştiler. XI. yüzyıldan itibaren Hristiyanlığı kabul edip millî kimliklerinden uzaklaştılar.

5. Peçenekler (860 – 1091)

• Bizans ordusunda paralı asker olarak görev aldılar, Malazgirt Savaşı’nda Selçukluların tarafına geçtiler.
• 1090 yılında Çaka Beyliği ile birlik olup İstanbul kuşatmasına katıldılar.

6. Oğuzlar (Uzlar) (766-1000)

• X. yüzyılda Aral Gölü’nün güneyinde Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular.
• Oğuzlara bağlı Kınık Boyu Selçuklu, Kayı Boyu ise Osmanlı Devleti’ni kurdu.

7. Türgeşler (Türgişler) (659-766)

• Batı Köktürk Devleti’nin yıkılması ile Baga Tarkan önderliğinde bağımsızlıklarını kazandılar. Baga Tarkan kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarı oldu.
• Emevilerle mücadele edip Maveraünnehir’in (Seyhun ve Ceyhun Nehirleri arası) Arapların egemenliğine girmesine engel oldular.

8. Kırgızlar (840-1207)

• 840 tarihinde Uygurları yıkarak Ötüken merkez olmak üzere bağımsız bir devlet kurdular.
• Dünyanın en uzun destanı olan “Manas Destanı” Kırgızların en önemli eserlerinden biridir.

9. Karluklar (627-1212)

• II. Köktürk Devleti’nin yıkılmasında rol oynadılar ve batıya göç edip Talas Savaşı’nda Arapların yanında savaştılar.
• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluklarından biri oldular ve Karahanlı Devleti’nin kuruluşunda yer aldılar.