Sözlü Edebiyat Dönemi ve Özellikleri

Sözlü Edebiyat Dönemi Nedir?

Daha yazılı bir edebiyat yokken Türk toplumlarında baksı ya da bahşı denen saz şairleri bulunurdu. Bunlar, dini törenlerde, av merasimlerinde, savaş hazırlıklarında ve bütün sosyal etkinliklerde şiir söyler destanlar okurlardı. Bu şiirler daha çok insanı eğlendirme, bir üzüntüyü paylaşma ya da savaşa hazırlanma gibi amaçlarla söylenirdi. Böylece dilden dile dolaşan bir şiir geleneği oluşmuş, tarih boyunca birçok kültür değişmesine rağmen yok olmayan bu gelenek günümüze kadar sürmüştür.

Türklerin ilk defa ne zaman yazılı eser ürettikleri konusu tartışmalı bir konudur. Yazılı ilk eserlerin 8. yüzyılda meydana getirilen Orhun Abideleri olduğu yönünde genel kabul söz konusudur. Bu yazılı eserlerden önce sözlü edebiyat geleneği oluşmuş ve bu gelenek içerisinde önemli bir mesafe alınmıştır. Bu sözlü ürünlerin oluşmasında, ellerinde kopuzlarla törenlerde şiirler söyleyen ve kendilerine “ozan”, “baskı”, “bahşı” veya “kam” gibi adlar verilen din adamları birinci derecede etkili olmuşlardır.

Her biri bir din adamı olan bu şahıslar, toplumun önderleri konumundadırlar ve toplumun dini ihtiyacını karşılamakta; “şölen” denilen şenliklerde veya “sığır” adı verilen av merasimlerinde, “yuğ” adı verilen cenaze törenlerinde bu şahıslar töreni idare etmekte, yine ellerindeki kopuzlar ile koşuk veya sagular söylemekte idiler. Bu dönemde henüz yazı kullanılmadığı için kulaktan kulağa söz aktarma esastır.

Sözlü edebiyat döneminde üretilen ürünlere baktığımızda bunların son derece basit ve sayılarının oldukça az olduğu görülecektir. Bunun en önemli sebeplerinden biri Türklerin henüz yerleşik düzenli hayata, yani medeni hayata geçememiş olmasıdır. Dolayısıyla sanatçılar, etrafında gördüğü somut nesnelerden, kendilerini etkileyen olaylardan, doğa olaylarından veya ölüm ve aşk gibi soyut olgulardan bahsetmişlerdir.
 

Sözlü Edebiyat Döneminin Özellikleri

İslamiyet’ten önce var olan ve tamamen sözlü olarak devam eden bu edebiyatın genel özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Şiirler sığır denen av törenlerinde, şölen denen ziyafetlerde ve yuğ denen, ölen bir kişinin ardından yapılan törenlerden doğmuştur.
• Şiirlerde kahramanlık, yiğitlik, savaş, doğa ve aşk konuları işlenmiştir.
• Nazım şekilleriyle, kullanılan ölçüyle tamamen ulusal bir edebiyattır.
• Şiirler “ozan, baksı, kam” denen şairler tarafından “kopuz” denen bir saz eşliğinde söylenirdi.
• Şiirler hece ölçüsü ile, hecenin de daha çok 7’li, 8’li ve 11’li ölçüsüyle söylenmiştir.
• Şiirlerde daha çok yarım uyak ve redif kullanılmıştır.
• Şiirlerde kullanılan nazım birimi dörtlüktür.
• Dil, gelişim aşamasında olduğundan sözcük sayısı bakımından zengin değildir. Aynı zamanda yabancı dillerin etkisine de kapalıdır. Türkçede yabancı dillerin etkisi bu dönemde görülmemektedir.
• Bu dönemin ürünleri sav, sagu, koşuk ve destanlardır.

Sözlü Edebiyat Dönemi Ürünleri

Sözlü edebiyat döneminin başlıca ürünleri şunlardır:

Koşuk: Aşk, özlem, tabiat güzellikleri hakkında söylenen şiirlerdir. Koşuk daha sonraları koşma adını alarak devam eden halk edebiyatı türlerindendir. Koşuk hakkında geniş bilgi için Koşuk Nedir? adlı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Sav: Bugünkü atasözleri anlamına gelen özel şiirlerdir. Ancak şiir özelliği göstermeyen savlar da vardır. Sav hakkında geniş bilgi için Sav Nedir? adlı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Sagu: Ölen bir kişinin ardından söylenen ağıtlardır. Sagu hakkında geniş bilgi için Sagu Nedir? adlı yazımızı inceleyebilirsiniz.

Destan: Destanlar bir milletin hayatını etkileyen büyük savaşlar, göçler, istilalar, yangınlar, salgın hastalıklar ve doğal afetlerin edebi olarak sözlü ifade edilmeleridir. Eğer tarihin karanlık devirlerinde halk arasında oluşmuş ve sonradan bir şair ya da yazar tarafından yazıya geçirilmişse doğal destan adını alır. Milletlerin hayatında önemli bir olayı bir şair ya da yazar destan haline getirirse buna da yapay destan denir. Destan türü hakkında geniş bilgi için Destan Nedir? adlı yazımızı inceleyebilirsiniz.
 
» İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı