Fiiller (Eylemler) Konu Anlatımı
Fiil (Eylem)
İş, oluş veya durum bildiren sözcüklerdir.
Örnek:
Kuşlar uçuyor.
Haftaya, Samsun’a gideceğiz.
Okulumuza yeni bir öğrenci geldi.
İsmi fiilden ayırmak için –me, -ma olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini kullanırız. Eğer bir kelimenin sonuna –ma ,-me olumsuzluk ekini ya da –mak ,-mek mastar ekini getirebiliyorsak o kelime fiil demektir. Getiremiyorsak o kelime isim soylu bir kelimedir.
Eylemler yalın haldeyken mastar ekini (-mek, -mak) alır: koş-mak, gül-mek, ara-mak, uyu-mak
Eylem Kipleri
Kip: Eylemlerin bir işi, durumu veya oluşu ortaya koyuş biçimleridir.
| Haber (Bildirme) Kipleri | |||
| 1) Geniş Zaman | (-r) | ||
| 2) Şimdiki Zaman | (-yor) | ||
| 3) Gelecek Zaman | (-ecek, -acak) | ||
| 4) Di’li Geçmiş Zaman | (-di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, tü) | ||
| 5) Miş’li Geçmiş Zaman | (-miş, -mış, -muş, -müş) | ||
| Dilek (Tasarlama) Kipleri | |||
| 1) İstek Kipi | (-e, -a) | ||
| 2) Dilek-Koşul Kipi | (-se, -sa) | ||
| 3) Gereklilik Kipi | (-meli, -malı) | ||
| 4) Emir Kipi | (-) | ||
Haber (Bildirme) Kipleri
Zaman anlamı taşıyan kiplerdir. Bu kiplerle çekimlenen eylemlerin gerçekleşme zamaanı bellidir.
Geniş Zaman (-r)
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.
| Tekil | Çoğul |
| giderim | gideriz |
| gidersin | gidersiniz |
| gider | giderler |
Şimdiki Zaman (-yor)
Eylemin söylendiği anda yapılmakta olduğunu bildirir. Eylemin yapılışı ile anlatım aynı anda gerçekleşmektedir.
| Tekil | Çoğul |
| gidiyorum | gidiyoruz |
| gidiyorsun | gidiyorsunuz |
| gidiyor | gidiyorlar |
Uyarı!
“-makta, -mekte” ve “-mada, -mede” ekleri de cümleye şimdiki zaman anlamı katar.Yağmur yağmakta.
Rüzgar esmede.
Gelecek Zaman (-ecek, -acak)
Eylemin gelecek zamanda yapılacağını bildirir. Anlatım önce, eylem sonra gerçekleşir.
| Tekil | Çoğul |
| gideceğim | gideceğiz |
| gideceksin | gideceksiniz |
| gidecek | gidecekler |
Di’li Geçmiş Zaman (Görülen / Bilinen Geçmiş Zaman)
(-di, -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu, tü)
Fiilin söylenme anından önce yapıldığını bildirir. Anlatan kişinin, eylemin yapılışını gördüğünü ya da bildiğini ifade eder.
| Tekil | Çoğul |
| gittim | gittik |
| gittin | gittiniz |
| gitti | gittiler |
Miş’li Geçmiş Zaman (Öğrenilen / Duyulan Geçmiş Zaman)
(-miş, -mış, -muş, -müş)
Eylemin söylenme anından önce yapıldığını bildirir. Anlatan kişinin, eylemin yapılışını başkasından duyduğunu, öğrendiğini ifade eder.
| Tekil | Çoğul |
| gitmişim | gitmişiz |
| gitmişsin | gitmişsiniz |
| gitmiş | gitmişler |
Uyarı!
-> Cümleye sonradan farkına varma anlamı katabilir:Dün çok yorulmuşum.
Kanepede uyuyakalmışız.
-> Bir durumu tespit etme anlamı da katar:
Yine gözlerin kanlanmış.
Saçın çok uzamış.
Dilek (Tasarlama) Kipleri
Zaman anlamı taşımayan fiillerdir. Bu kiplerle çekimlenen fiiller, bir tasarı halinde olduğundan zaman kavramı taşımaz.
İstek Kipi (-e, -a)
Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar.
| Tekil | Çoğul |
| gideyim | gidelim |
| gidesin | gidesiniz |
| gide | gideler |
Örnek Soru (1986 -ÖYS)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, eylem istek kipindedir?A) Yarın öğleden sonra bize gelsin.
B) Bu güzel havada biraz yürümeliyim.
C) Bugün İngilizce çalışalım.
D) Ödevlerinizi zamanında yapınız.
E) Yarın sabah erken kalk.
Açıklama: A, D ve E seçeneklerindeki “gelsin”, “yapınız”, “kalk” eylemleri emir kipiyle çekimlenmiştir. B seçeneğindeki “yürümeliyim” eylemi gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. C seçeneğindeki “çalışalım” eylemi ise istek kipiyle çekimlenmiştir. Cevap C seçeneğidir.
Dilek-Koşul Kipi (-se, -sa)
Cümleye genellikle şart anlamı katar.
| Tekil | Çoğul |
| gitsem | gitsek |
| gitsen | gitseniz |
| gitse | gitseler |
Gereklilik Kipi (-meli, -malı)
Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu ifade eder.
| Tekil | Çoğul |
| gitmeliyim | gitmeliyiz |
| gitmelisin | gitmelisiniz |
| gitmeli | gitmeliler |
Örnek Soru (1992 -ÖSS)
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yüklem gereklilik kipindedir?A) Çınar yeşili sundurmamda
Bakmalıyım ayçiçeği tarlasına
B) Akçakavaklar ıslanırken
Örter bizi güz ananın yaprakları
C) İşte duruyor bir çocuk
Mürdüm eriği gözleriyle
D) Bir yüce dağdan bir yüce dağa
Dikmişim ışıklı direklerimi
E) Kırmızı alıç boncuğunu
Alıp dizdim sevginin ipliğine
Açıklama: A seçeneğindeki “bakmalıyım” eyle•. mi gereklilik kipiyle çekimlenmiştir. B seçeneğini deki “örter” eylemi geniş zaman kipiyle, C seçeneğindeki “duruyor” eylemi şimdiki zaman kipiyle, D ve E seçeneklerindeki “dikmişim” ve “dizdim” eylemleri geçmiş zaman kipiyle çekimlenmiştir. Cevap A seçeneğidir.
Emir Kipi (-)
Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildirir.
| Tekil | Çoğul |
| — | — |
| git | gidin, gidiniz |
| gitsin | gitsinler |
Uyarı!
Haber (bildirme) kiplerinde zaman ve kesinlik vardır. Dilek (tasarlama) kiplerinde ise zaman ve kesinlik yoktur. Tasarı ve niyet vardır.Cümlede zaman ve kesinlik bildiren sözcüklerin olup olmaması eylemi etkilemez.
Yağmur yağıyor. (haber kipi)
Yağmur yağsa. (dilek kipi)
Dün sinemaya gittik. (haber kipi)
Bugün sinemaya gitmeliyim. (dilek kipi)
Yarın size geleceğiz. (haber kipi)
Yarın size gelelim. (dilek kipi)
Çekimli Eylem
Eylemlerin, kip ve kişi eki alarak kullanılmasıdır.
Örnek
EYLEM KÖK / GÖVDE + KİP + KİŞİ EKİgel – di – m (geçmiş zaman + 1. tekil kişi)
gel – di (geçmiş zaman + 3. tekil kişi)
gel (emir kipi + 2. tekil kişi)
Eylemlerde Olumsuzluk
Eylemlerde olumsuzluk, eylem kök ya da gövdele-rine olumsuzluk eki (-ma, -me) getirilerek yapılır.
Örnek
EYLEM KÖKÜ / GÖVDESİ + (-ma, -me) + KİP EKİ + KİŞİ EKİgelmiyorum (gel-me-yor-um)
gelmeyeceğim (ge/-me-y-ecek-im)
1) İş (Kılış) Eylemleri
Yapılan işten etkilenen bir nesnenin bulunduğu eylemlerdir.
Örnek:
Adam parayı şoföre uzattı.
Çocuklar, oynarken camı kırdı.
Çöplerinizi çöp kutusuna atınız.
2) Durum Eylemleri
Yapılan işten etkilenen bir nesnenin bulunmadığı eylemlerdir.
Örnek:
Babam, çok yorgun, kanepede uzanıyor.
Çocuk mışıl mışıl uyuyor.
Adam yavaşça yerinden kalktı.
3) Oluş Eylemleri
Zamanla meydana gelen değişmeyi gösteren eylemlerdir.Bu eylemlerde, eylem genellikle kendiliğinden gerçekleşir.
Örnek:
Çocuğun saçı uzamış.
Yapraklar eylülde sararır.
Hastamız gittikçe iyileşti.
Örnek Soru (1983-ÖYS)
“Anlattıkları şeylerin niteliğine göre fiiller;kılış fiilleri (almak, taşımak, kazmak … gibi),
durum fiilleri (yatmak, susmak, durmak … gibi), oluş fiilleri (doymak, uzamak, kararmak … gibi) diye adlandırılır.”
Aşağıdakilerden hangisinde, yukarıda sözü edilen fiillerin tümü örneklendirilmektedir?
A) delmek, dizmek, ezmek
B) solmak, susmak, acıkmak
C) ağlamak, oturmak, büyümek
D) yolmak, kırmak, saçmak
E) atmak, kalkmak, sararmak
Açıklama: E seçeneğinde bulunan “atmak” eylemi, gerçekleştirilebilmesi için nesne gerektirdiğinden “kılış” eylemidir. Aynı seçenekteki “kalkmak” eylemi, başka bir nesneyi etkilemeyen bir hareketi karşıladığından “durum” eylemi; “sararmak” eylemi ise herhangi bir hareket bildirmeyip öznenin yapısındaki değişmeyi karşıladığından “oluş” eylemidir. Cevap E seçeneğidir.
Eylemde Anlam (Zaman) Kayması
Bir eylem kipinin kendi anl_amı dışında, başka bir kip yerine kullanılmasıdır.
Örnekler:
– Yarın okullar açılıyor. (açılacak)
(şimdiki zaman gelecek zaman yerine kullanılmış)
– Akşamları sahile iniyorum. (inerim)
(şimdiki zaman geniş zaman yerine kullanılmış)
– Okulu geçen yıl bitiriyor. (bitirmiş)
(şimdiki zaman geçmiş_ zaman yerine kullanılmış)
– Şair bir eylül akşamı ölür. (ölmüş)
(geniş zaman geçmiş zaman yerine kullanılmış)
– Yarın okulda buluşuruz. (buluşacağız)
(geniş zaman gelecek zaman yerine kullanılmış)
– Çocuk çok susamış olacak. (olmalı)
(gelecek zaman gereklilik kipi yerine kullanılmış)
– Çocuklar, birazcık susalım. (susun)
(istek kipi emir kipi yerine)
– Allah yardımcın olsun. (ola)
(emir kipi istek kipi yerine)
Örnek Soru (1985 -ÖSS)
Aşağıdakilerden hangisinde, yapılmakta olan bir iş bildirilmektedir?A) Yarın erkenden yola çıkıyoruz.
B) Küçük halam öbür gün bize geliyor.
C) Verdiğin kitabı büyük bir zevkle okuyorum.
D) Savaşta ölen dayımın adını, bana koyuyorlar.
E) Çarşamba günü ölüyor, perşembe günü de gömüyorlar.
Açıklama: A ve B seçeneklerindeki şimdiki zaman kipi (-yor) gelecekte yapılacak eylemleri karşılamaktadır. D ve E seçeneklerindeki şimdiki zaman kipi de geçmişte yapılan eylemleri karşılamıştır. C seçeneğinde kullanılan “-yor” eki ise yapılmakta olan bir işi bildirmektedir. Cevap C seçeneğidir.
Basit Çekimli Eylem
Sadece dece bir kip eki alan eylemdir.
Örnek
Eylem + KİP EKİ + Kişi ekigel – di – ler (di’li geçmiş zaman)
git – meli – yim (gereklilik kipi)
Birleşik Çekimli (Zamanlı) Eylem
İki tane kip eki alan eylemdir.
Örnek
Eylem + KİP EKİ + ekeylem + KİP EKİ (-di -miş -se) + kişi ekitanı – yor + i – di – m
(şimdiki zaman + di’li geçmiş zaman)
Birleşik çekimli eylemler ikinci kipine göre üçe ayrılır:
1) Hikaye Birleşik Çekimi (i -di)
Basit çekimli eylemlere “di’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Çocuk uyuyordu.
uyu – yor + i – di (şimdiki zamanın hikayesi)
Örnekler
uyurdu (geniş zamanın hikayesi)uyuyacaktı (gelecek zamanın hikayesi)
uyumuştu (miş’li geçmiş zamanın hikayesi)
uyuduydu (di’li geçmiş zamanın hikayesi)
uyuyaydı (istek kipinin hikayesi)
uyusaydı (şart kipinin hikayesi)
uyumalıydı (gereklilik kipinin hikayesi)
2) Rivayet Birleşik Çekimi (i -miş)
Basit çekimli eylemlere “miş’li geçmiş zaman” kipi eki getirilerek yapılır.
Örnek:
Çocuk uyuyormuş.
uyu – yor + i – miş (şimdiki zamanın rivayeti)
Örnekler
uyurmuş (geniş zamanın rivayeti)uyuyacakmış (gelecek zamanın rivayeti)
uyumuşmuş (miş’li geçmiş zamanın rivayeti)
uyuyaymış (istek kipinin rivayeti)
uyusaymış (şart kipinin rivayeti)
uyumalıymış (gereklilik kipinin rivayeti)
3)Şart Birleşik Çekimi
Basit çekimli eylemlere “dilek-koşul” kipi eki getiri-lerek yapılır.
Örnek:
Çocuk uyuyorsa gelmeyin.
uyu – yor + i – se (şimdiki zamanın şartı)
Örnekler
uyursa (geniş zamanın şartı)uyuyacaksa (gelecek zamanın şartı)
uyumuşsa (miş’li geçmiş zamanın şartı)
uyuduysa (di’li geçmiş zamanın şartı)
