Atabetü’l Hakayık | Özellikleri ve Örnekleri

Atabetü’l Hakayık Nedir?

12. yüzyıl şairlerinden Edip Ahmet Yükneki’nin yazdığı 256 beyitlik bu kitap, Karahanlı Türkçesi Dönemi’nin temel eserlerindendir. “Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelmektedir. Erdemli olmanın yollarını ve ilkelerini açıklamaktadır. Türk kültürünün ve edebiyatının en önemli eserlerinden biridir.

Bu eserin yazarının Edib Ahmed olduğu bilinmektedir. Zaten eserin sonuncu babında kendisi de bu ismi kullanmıştır:

Edib Ahmed atım edeb pend sözüm
Sözüm munda kalur barur bu özüm

Adım Edib Ahmed, sözüm edeb ve nasihattır;
Vücudum gider, sözüm burada kalır.

Atebetü’l-Hakayık 12. yüzyılın başlarında Edip Ahmed b. Mahmud Yüknekî tarafından Yüknek’te yazılıp, Emir Muhammed Dâd İspehsâlâr’a sunulmuştur.

Eser 14 bölüm halinde düzenlenmiştir. Baştaki münacaat, methiye ve kitabın yazılışının açıklandığı kısımlar kaside şeklinde, dokuz bölüm tutan asıl metin ise Türklerin milli nazım şekli olan dörtlüklerle yazılmıştır. Bu dörtlükler ise aaba (mani şeklinde) kafiyelenmiştir.

Birtakım ahlaki öğütler vermek amacıyla yazılan Atebetü’l-Hakayık’ta bilginin faydası, bilgisizliğin zararı, dili tutmanın yararları, cömertliğin iyiliği, cimriliğin kötülüğü, alçak gönüllü olmanın güzelliği, kibir ve ihtirasın çirkinliği gibi konular işlenmiştir.

Edip Ahmet Yükneki, Karahanlı beylerinden Muhammed Dad İspehsalar’a hediye ettiği, hadis ve Arapça beyitlere dayanarak yazdığı şiirlerde, ahlaklı insan olmanın yollarını, ahlak ilkelerini açıklamış, çeşitli ahlaki öğütlerde bulunmuş, İslami düşünce ve görüşlere yol gösterici olmuştur.

Atabetü’l-Hakayık, halka verilen öğütlerdir. Ancak buna rağmen içindeki Arapca ve Farsça kelimelerin bir hayli arttığı görülmektedir. Cömertliği, tevazuyu, keremi övmesi, kibir ve harisliği yermesi o zamanki kültür ortamında bir gelenek olmuştu.

Eserde Emir İspehsalar övülürken “O; akıl, anlayış, şu’ur ve zekâ mekânı, bilgi ocağı ve fazilet kaynağıdır.” denmesi, o zamanlar beğenilen, takdir edilen ideal bir şahsiyet tipinden neler anlaşılması gerektiğini çok iyi göstermektedir. Kutadgu Bilig’de olduğu gibi burada da bilgi ve dil konuları üzerinde en başta ve hassasiyetle durulmaktadır. Edip Ahmed’e göre de bilginin faydası veya bilgisizliğin zararı açıkça görülmektedir.

Bilgi, mutluluk yoludur. Kemik için ilik ne ise, insan için de bilgi odur. Bilgisiz insan hiçbir şeydir, bir ölüdür. Bilgisize doğru söz ve öğüt tatsız, faydasız gelir. Tanrı ancak bilgili olmakla bilinir; insanın kendisi de bilgi ile yükselir. Bilginin temeli olan akıl, insanın gerçek süsüdür.

Nazım birimi beyit ve dörtlüklerden oluşan bu eser, Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’i gibi aruz vezniyle ve Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Şairin bu eserini nerede ve ne zaman yazdığı kesin olarak bilinmemektedir. Atabetü’l-Hakayık’ın Kaşgar şivesiyle, Uygur harfleriyle yazılmış ilk yazması İstanbul’da Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
 

Atabetü’l Hakayık’ın Özellikleri

• Edip Ahmet Yükneki tarafından 12. yüzyılda kaleme alınmıştır.
• Kelime anlamı olarak “hakikatin eşiği” anlamına gelmektedir.
• Bu kitap bir ahlak ve öğüt kitabı olarak yazılmıştır.
• Arapça ve Farsça kelimeler sıkça kullanılmıştır.
• Konusu din ve ahlak olan bu eser, didaktik (öğretici) bir nitelik taşır. Eserde yer yer hadislere ve ayetlere de vurgu yapılmıştır.
• Eser aynı zamanda bilginin faydası ve bilginin ne kadar zararlı olduğu hakkında okuyucuya bilgiler vermektedir.
• 46 beyit, 101 dörtlükten oluşan eserde aruz ölçüsü kullanılmıştır.
• Eserin Kaşgar diliyle ve Uygur harfleriyle yazılmış ilk yazması, İstanbul’da Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunur.
• Beyit ve dörtlük birimleri bir arada kullanılmıştır. Beyitler mesnevi tarzında yazılmıştır. Giriş bölümündeki beyitler kaside biçimiyle (aa ba ca da…), asıl konu ile ilgili bölümler ve bitiş bölümü dörtlüklerle (aaba) yazılmıştır. Giriş bölümünde 40 beyit, asıl konu ve bitiş bölümlerinde 101 dörtlük vardır.
• Eser 14 bölümden oluşur. Baştaki beş bölüm giriş, şairin “nevi” adını verdiği sekiz bölüm asıl konu, sondaki bir bölüm de bitiş bölümüdür.
• Eserin tamamı 484 dizeden oluşur.
• Gazel ve kaside denilebilecek tarzda şiirler vardır.

Atabetü’l Hakayık’ın İçeriği

Bu eserin bölüm başlıkları şöyledir:

• Tanrı’nın medhi hakkında.
• Peygamberin medhi hakkında.
• Dört sahabenin medhi hakkında.
• Büyük Emir Muhammed Dad İspehsalar Bey’in medhi hakkında.
• Kitabın yazılması hakkında.
• Bilginin faydası ve bilgisizliğin zararı hakkında.
• Dilin muhafazası hakkında.
• Dünyanın dönekliği hakkında.
• Cömertliğin medhi ve hasisliğin zemmi hakkında.
• Tevazu ve kibir hakkında.
• Harislik hakkında.
• Kerem, hilm (ağırbaşlılık) ve diğer iyilikler hakkında.
• Zamanenin bozukluğu hakkında.
• Kitap sahibinin özrü hakkında.

İlk beş bölüm beyitler halinde manzumelerden meydana gelmektedir ve tamamı 40 beyittir. Bunların kafiye düzeni aynen kaside gibi, aa ba ca da ea… tarzındadır. Kitapta anlatılmak istenen asıl konunun yer aldığı altıncı bölümden sonraki kısım dörtlükler halinde yazılmıştır ve manilerde kullanılan aaxa bbxb ccxc… tarzındaki kafiye düzeniyle yazılmıştır. Burada 102 dörtlük vardır.

Kitabın sonunda, konuları itibariyle sonradan ilave edildiği anlaşılan üç başlık vardır:

• Edib Ahmed hakkında (müellifi meçhul).
• Edib Ahmed hakkında (Emir Seyfeddin).
• Edib Ahmed hakkında (Büyük Emir Arslan Hoca Tarhan).

Bu son ilavelerin vezin ve kafiye düzeni de kitabın aslına uygundur.

Konu başlıklarından da anlaşıldığı üzere kitap tamamen ahlaki öğütler vermek gayesiyle yazılmıştır. İçeriğinden Kutadgu Bilig’in, kişisel ahlaki davranışlarla ilgili kısımlarının kısa bir özeri olduğu sonucuna varılabilir.
 

Atabetü’l Hakayık’dan Örnekler