Geçiş Dönemi Eserleri ve Özellikleri

Geçiş Dönemi Eserleri ve Özellikleri

11. yüzyılda başlayan İslami Dönem Türk Edebiyatı iki asırlık bir geçiş dönemi yaşamıştır. Bu dönemde Arap ve İran (Fars) ede­biyatları Türk edebiyatını etkisi altına almış, ulusal edebiyatımız olan halk edebiyatı devam ederken klasik Türk edebiyatı (divan edebiyatı) ve tasavvuf edebiyatı ilk ürünlerini vermeye başlamış­tır. Bu döneme Geçiş Dönemi adı verilmiştir.

İslamiyet’in etkisiyle yazılan ilk edebiyat ürünleri Uygurcanın devamı niteliğinde olan Hakaniye Türkçesi ile yazılmıştır. Geçiş döneminde yazılan eserlerin başlıcaları şunlardır:

• Kutadgu Bilig
• Divanü Lügati’t Türk
• Atabetü’l Hakayık
• Divan-ı Hikmet

 
Geçiş Dönemi Eserlerinin Ortak Özellikleri

Biçim Özellikleri

• Bu eserler Hakaniye Türkçesi ile yazılmış, Arapça ve Farsça sözcükler ile İslam diniyle ilgili kavramlar dilimize girmiştir.
• Bu dönemde dörtlük nazım biriminin yanında Arap ve Fars edebiyatından alınan beyit nazım birimi de kullanılmıştır.
• Hece ve aruz ölçüsü bir arada kullanılmış ancak aruzu kullanma eğilimi artmıştır.
• Daha çok tam ve zengin uyak kullanılmış, göz kafiyesinin ilk örnekleri bu dönemde görülmeye başlanmıştır.
• Nesirden çok şiir tarzında eserler, didaktik içerikli mesneviler yazılmıştır.
• Üslup olarak, Türk İslam kültürünün şekillendirdiği ortak mecaz, mazmun ve semboller kullanılmıştır.

İçerik Özellikleri

• Eserlerde İslamiyet öncesi ve İslami kültürün izleri bir arada görülür.
• Bu dönemin eserlerin ortak özelliği didaktik (öğretici) tarzda olmalarıdır.
• Uygur yazısı bir süre daha kullanılmakla birlikte Arap alfabesi gi­derek yayılmaya başladı
• Aydınlara seslenen yüksek bilgi ve felsefeye dayalı eserlerin yanı sıra basit ve yalın bir dille halka seslenen eserler de verilmiştir.
• Eserlerin temel amacı İslamiyet’in güzelliklerini ve erdemlerini öğ­retmektir.

Kutadgu Bilig

• 1069-1070 yıllarında Yusuf Has Hacib tarafından yazılmıştır.
• “Mutluluk veren bilgi” anlamına gelmektedir.
• Eser, Doğu Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
• Mesnevi nazım şekliyle oluşturulmuş ilk eserdir.
• 6645 beyitten oluşmuştur.
• Ağırlıklı olarak beyitle yazılmıştır, eserde dörtlükler de bulunur.
• Aruz ölçüsüyle yazılmış ilk eserimizdir.
• Türk edebiyatındaki ilk mesnevi örneğidir
• Eser didaktik (öğretici) ve alegorik (sembolik) bir nitelik taşır.
• Hükümdara siyasi öğütlerde bulunulur.
• Devlet yönetiminin nasıl olması gerektiği üzerine düşünceleri, öğütleri içermesi bakımından bir siyasetname özelliği gösterir.
• Eserde dört kişinin konuşturulmasıyla oluşturulmuş alegorik (sembolik) bir anlatım vardır;
  • Hükümdar Kün Togdı, adaleti (hukuk);
  • Vezir Ay Toldı, mutluluğu;
  • Vezirin oğlu Öğdülmiş aklı;
  • Odgurmuş ise akıbeti (ömrün sonunu), sembolize eder.
• Arapça Farsça sözcüklerin de kullanıldığı eser Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır.
• Kahire, Viyana (Uygurca) ve Fergana’da olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır.

Divanü Lügati’t Türk

• 1072-1074 yılları arasında (11.yy) Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.
• Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan ansiklopedik bir sözlüktür.
• Sözcüklerin karşılıkları Arapça olarak yazılmıştır.
• Eserde 7500 sözcüğün açıklaması yapılmıştır.
• Dil bilim bakımından bugün de değerli bir kaynaktır.
• Sözlük yönünün dışında, coğrafya, Türk sosyolojisi, tarihi, edebiyatı, gelenek ve görenekleriyle ilgili bilgiler de içermesi bakımından eser ansiklopedik özellikler taşır.
• Kitapta, Türk topluluklarının yaşadığı bölgeleri gösteren bir dünya haritası vardır.
• İslamiyet’ten önceki sav, sagu, koşuk örneklerini ve destan parçacıklarını içeren bir eser olması bakımından da önemlidir.
• Türkçenin
  • İlk sözlüğü,
  • İlk dil bilgisi kitabı,
  • İlk edebiyat antolojisi,
  • İlk etimolojik sözlüğü,
  • İlk ansiklopedik sözlüğü,
  • İlk Türk dünyası ansiklopedisidir.
• Eser, Ebu’l Kasım Abdullah’a sunulmuştur.

Atabetü’l Hakayık

• 12. Yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.
• İslami ve ahlaki bilgiler, öğütler veren bir kitaptır. Topluma ahlak kurallarını öğretmek amacıyla yazılmıştır.
• İyilik yapmanın önemi, kötülükten sakınmanın yararı gibi konuları işlemiştir.
• Hakaniye Türkçesiyle kaleme alınmıştır.
• Arapça ve Farsça sözcükler sıkça kullanılmıştır.
• Aruz hece ölçüsü kulanılmıştır.
• Eserde 46 beyit 101 dörtlük vardır.
• Atabetü’l Hakayık, Emir Sipehsalar’a sunulmuştur.
• Bu eserde tevhit, na’at bölümlerinin ardından dört halifenin ve Emir Sipehsalar’ın beyitlerle övgüsü yapılır. Beyitlerin ardından cimriliğin yergisi ile cömertliğin övgüsünün, bilginin yararları ile cahilliğin zararlarının anlatıldığı asıl bölümler olan dörtlükler gelir.

Divan-ı Hikmet

• 12.Yüzyılda tasavvuf edebiyatının kurucusu Hoca Ahmet Yesevi’nin “hikmet” adı verilen şiirlerinin toplandığı bir eserdir.
• Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde Arapça ve Farsça sözcükler azdır.
• Hikmetler, tasavvufi halk şiirinin ilk örnekleridir. Ahmet Yesevi, Tekke Tasavvuf Edebiyatı kurucusu kabul edilir.
• Nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır.
• 7 ile 12’li hece ölçüsüyle yazılmıştır.
• Konusu ilahi aşktır; yapıt, bu yönüyle tasavvuf edebiyatı ürünü ilk Türk yapıtı kabul edilmektedir.
• Yalın bir dil ve canlı bir üslup kullanılmıştır.
• Şiirler, lirik ve didaktik özellikler taşır.
• Ahmet Yesevi’nin bu yapıtı Yunus Emre gibi tekke şairlerini derinden etkilemiş ve Türkler arasında tasavvuf edebiyatının doğmasını sağlamıştır.