Atasözleri Konu Anlatımı | Atasözlerinin Özellikleri ve Örnekleri
Ana Başlıklar;
Atasözü Nedir?
Geçmişten günümüze gelen, söyleyeni belli olmayan, kalıplaşmış, belli bir deneyimin sonucu olarak söylenmiş, öğüt verici söz gruplarına atasözü denir. Atasözlerinde kısa ve özlü bir anlatım vardır. Atasözleri genellikle bir öğüt, tavsiye içerir, deneyim aktarır. Atasözlerinde Az sözle çok şey ifade edilir.
Atasözleri bir yargı bildirir. Yani bir cümle olarak karşımıza çıkar. Bu yönüyle deyim türünden ayrılır. Deyimler cümle olmaktan ziyade kaynaşmış bir söz öbeğidir. Ayrıca deyimlerde genellikle bir eylem bildirilir. Yani bir hareketi karşılar deyimler. Atasözlerinde ise yargı her yönüyle tamamlanmıştır.
Örnek
» “Etekleri zil çalmak” sözü bir cümlede kullanılmadığı zaman bir anlam ifade etmez.» “Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.”, sözü ise kendi başına yargı bildirir, yargı bildirmek için başka sözlere ihtiyacı yoktur. Dolayısıyla deyimler ancak cümle içinde anlam kazanırken atasözleri kendi başına anlamlıdır diyebiliriz.
Atasözlerinin Özellikleri
- Atasözleri nin söyleyeni belli değildir, bu nedenle atasözleri anonim özellik taşır.
Örnek
Ağaç yaş iken eğilir. (Anonim)- Atasözleri kalıplaşmış sözlerdir. Atasözlerini oluşturan sözcüklerin yerleri değiştirilemez ve eş anlamları getirilemez.
Örnek
» Dost kara günde belli olur.Atasözünde bulunan “kara” sözcüğünün yerine “siyah” sözcüğünü getiremeyiz. Sözcüklerin yerlerini değiştirip “Kara günde dost belli olur.” da diyemeyiz. Atasözlerinin hepsi tamamlanmış bir yargı bildirir. Bu nedenle atasözleri kalıp cümle değeri taşır.
» Körle yatan şaşı kalkar
Aynı şekilde bu atasözünde bulunan “kalkar” sözcüğünün yerine “uyanır” sözcüğünü getiremeyiz.
- Atasözleri çoğunlukla mecaz anlamlıdır. Mecaz anlamlı atasözlerinde sözcüklerin anlamları ile atasözünde iletilmek istenen arasında fark vardır.
Örnek
» Minareyi çalan kılıfını hazırlar.Buradaki atasözü mecazlı bir söyleyişe sahiptir. Aslında burada belirtilmek istenen minarenin çalınması değil, herkesin işleyemeyeceği kadar büyük bir suçu işlemeye karar veren kimsenin, bu suçunun meydana çıkmaması için önceden bütün önlemleri alması kast edilmektedir.
» Tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır.
Sözünün gerçekte doğru olabileceği düşünülemez. Burada güzel sözler söylemenin önemi anlatılmak istenmiştir.
» Katıra, baban kim demişler; dayım at, demiş.
» Altın eşik gümüş eşiğe muhtaç olur.
Bu atasözlerinde de sadece mecaz anlam söz konusudur.
- Gerçek anlamlı atasözleri de vardır.
Örnek
» Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.Bu atasözü gerçek anlamıyla kullanılmıştır. Bu atasözünde “akıllı insan, düşman da olsa, yapacağı kötülüğü ölçüp biçmeden yapmaz; böylece insana gerekli önlemleri alma fırsatı doğar. Ancak akılsız insan, dost da olsa, ne zaman ne yapacağı belli olmadığından insana büyük kötülükler yapabilir” anlamı verilmek istenmiştir.
» Bugünün işini yarına bırakma.
» Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
Atasözleri de gerçek anlamlarıyla kullanılmıştır.
- Bazı atasözleri hem gerçek hem de mecaz anlamlıdır.
Örnek
» Dikensiz gül olmaz.Atasözü gerçek anlamıyla doğrudur. Çünkü gerçekten her gülün dikeni vardır. Ancak burada söylenmek istenen “Güzel olan bir şeyin hoşa gitmeyen yönlerin de bulunabilir. Onu elde etmek isteyen kişilerin bu rahatsız edici şeylere de katlanmak zorunda olduğunu da kabul etmesi gerekir.” anlamıdır.
» Damlaya damlaya göl olur.
» Mızrak çuvala sığmaz.
» Kavgada yumruk sayılmaz.
» Mum dibine ışık vermez.
» Gülü seven dikenine katlanır.
» Ateş düştüğü yeri yakar.
» Bir baş soğan tüm kazanı kokutur.
» Balık baştan kokar.
» Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
» Ayağını yorganına göre uzat.
Bu atasözleri de hem gerçek anlam hem mecaz anlamıyla kullanılmaktadır.
- Bazı atasözlerinin anlamları birbirine yakındır.
Örnek
» “Bir elin sesi çıkmaz” atasözü ile “Yalnız taş duvar olmaz” atasözü anlamca birbirine yakındır.» “Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar” atasözü ile “Doğruyu söyleyenin tepesi delik olur” atasözü anlamca birbirine yakındır.
- Birbirine karşıt düşünceleri ifade eden atasözleri de vardır.
Örnek
“Düşenin dostu olmaz” atasözü ile “Dost kara günde belli olur.” atasözü anlamca birbirine zıttır.“İyilik eden iyilik bulur” atasözü ile “İyiliğe iyilik olsaydı koca öküze bıçak olmazdı” atasözü de anlamca birbirine zıttır.
Atasözlerinin İçerikleri
Atasözleri bir deneyimi, hayata ilişkin bir çıkarımı yansıtır; olaylara her atasözünün bir bakış tarzı vardır. Bunlar şöyle örneklenebilir:
Uzun gözlemler sonucunda sosyal olayların, durumların nasıl ortaya çıktığını anlatan atasözleri vardır.
- Araba devrilince yol gösteren çok olur.
- Körle yatan şaşı kalkar.
- Öfkeyle kalkan zararla oturur.
Bazı doğa olaylan gözlemlenerek bunlardan çıkarılmış dersleri ifade eden veya bunlara dair tespitte bulunulmuş atasözleri vardır.
- Mart ayı dert ayı.
- Her ağaçtan kaşık olmaz.
- Lodosun gözü yaşlı olur.
Bazı atasözlerinde doğrudan öğüt verilir.
- Ayağını yorganına göre uzat.
- Ne oldum deme, ne olacağım de.
- Sırrını söyleme dostuna, o da söyler dostuna.
Doğrudan kültürün yansıdığı, gelenekleri dillendiren atasözlerine de rastlanır.
- Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı vardır.
- Bir selam bin hatır yapar.
- Bir avuç altının olacağına. bir avuç toprağın olsun.
- Mazlumun ahı yerde kalmaz.
Soya çekimi vurgulayan, huyun aileden geldiğini anlatan atasözleri bulunmaktadır.
- Ağaca çıkan keçinin dala bakan oğlağı olur.
- Armut dibine düşer.
- Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.
Bir davranışın sonucunda ne olacağını anlatan atasözleri vardır.
- Gülme komşuna, gelir başına.
- İyilik et denize at, balık bilmezse Halik bilir.
- Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
Atasözü Örnekleri
- Abanın Kadri Yağmurda Bilinir
- Abdal Ata Binince Bey Oldum Sanır, Şalgam Aşa Girince Yağ Oldum Sanır
- Abdal Düğünden, Çocuk Oyundan Uslanmaz
- Abdal (Derviş) Tekkede, Hacı Mekke’de Bulunur
- Abdala “Kar Yağıyor” Demişler “Titremeye Hazırım” Demiş
- Abdalın Dostluğu Köy Görünceye Kadar
- Acele Bir Ağaçtır, Meyvesi Pişmanlık
- Acele İle Menzil Alınmaz
Atasözlerinde Kullanılan Söz Sanatları
Atasözlerinin hem etkileyici bir anlatım kazanması hem de akılda kolayca tutulması için kısa ve öz; ama oldukça sanatlı bir söyleyişe sahip olmaları gerekmektedir. Atasözlerinde yer alan söz sanatları şöyle sıralanabilir;
- İcaz
- Ahenk
- Seci
- Cinas
- Mecaz
- Teşhis
- İntak
- Tenasüp
- Aliterasyon
- Teşbih
- Mübalağa
- Tezat
- Kinaye
- Tevriye
- Tekrir
- İlham
- Leff ü Neşr
- Akis
- Telmih
- İstiare
- Hüsni Talil
- Terdid
