Coğrafya’nın Gelişimine Katkı Sağlayan Bilim Adamları

Coğrafya’nın Gelişimine Katkı Sağlayan Bilim Adamları

Bu yazımızda coğrafya biliminin gelişine katkı sağlayan bilim adamlarını ele alacağız.

Yazının devamında coğrafyaya katkı sağlayan Türk ve Müslüman bilim adamları ele alınacak. Eğer yabancı bilim adamları hakkında bilgi almak isterseniz çağlara göre ayırdığımız Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi Adlı yazımıza göz atabilirsiniz.
 

Coğrafyanın Gelişimine Katkı Sağlayan Türk Bilim Adamları

Türklerde coğrafya alanındaki ilk çalışmalar, Osmanlı döneminde başladı ve astronomiyle matematiğe bağlı olarak gelişti. Osmanlılarda
medreselerde coğrafya dersinin olmayışının da etkisi ile coğrafya eser sayısı diğer bilimlere göre azdır. Bilimsel amaçlardan ziyade pratik
faydaları için coğrafya eserleri yazılmıştır.
 
Kaşgarlı Mahmud (1008-1105)
XI. Yüzyılın 2. yarısında yaşamış ve Divanu Lugati’t Türk adlı sözlüğü yazmış olan Türk dil bilginidir. Divanu Lugati’t Türk aslında bir lehçe sözlüğü olmasına rağmen, yer isimleri ve Orta Asya’nın coğrafi özellikleri üzerine zengin bilgiler içerir. Divanu Lugati’t Türk adlı eserine ilave ettiği ilk Dünya Dil Haritası’nda, Türklerin yaşadığı bölgeler ile, bunların ilişkide bulundukları bazı ulus ve ülkeler gösterilmiştir. Bu harita Orta Asya’nın büyük bir kısmını, Çin ve kuzey Afrika’yı içermektedir. Haritada dağlar kırmızı, denizler yeşil, kumluk sahalar sarı, ırmaklar mavi renklerle gösterilmiştir. Haritanın ana merkez noktasını Türk hükümdarlarının oturdukları Balasagun şehri teşkil etmektedir.
 
Ali Kuşçu (1403 – 1474)
XV. yüzyıl Türk gökbilimci, matematikçi ve dil bilimcidir. istanbul’un enlem ve boylamını ölçerek güneş saatleri yapmıştır. Astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih’e sunulduğu için Fethiye adı verilen astronomi kitabıdır. Üç bölümden oluşmaktadır; 1.bölüm: Gezegenlerin hareketlerinden bahsedilmektedir. 2.bölüm: Yer’in şekli ve iklim konusundadır. 3.bölüm: Yer’e ilişkin ölçüleri ve gezegenlerin uzaklıkları üzerinde durmaktadır. Bu eser özellikle medreselerde öğretim amacıyla hazırlanmıştır. Diğer eseri ise, Fatih’in adına atfen Muhammediye adını verdiği matematik kitabıdır.
 
Piri Reis (1470 -1554)
Piri Reis bir kartograf, deniz bilimleri uzmanı ve denizcilik tarihine büyük katkılarda bulunmuş bir kaptandır. İlk dünya haritasını çizdi. Bu haritayı dünya çapında önemli hale getiren yönü, o dönemde keşfedilmemiş olan Amerika haritasındaki bilgileri içeriyor olmasıdır. Derlediği denizcilik notlarını ve bilgilerini Kitab-ı Bahriye isimli eserinde bir araya gelirdi.1528’de de ikinci dünya haritasını çizdi. Gerçek anlamda haritacılık Piri Reis’le başlar. Dünya haritası ve Kuzey Amerika haritasının çizimlerindeki isabet ve projeksiyon sistemindeki mükemmellik, tüm dünyada büyük hayranlık ve hayret uyandırmaktadır.
 
Seydi Ali Reis (1498 – 1562)
Hint Okyanusu’ndaki gezi ve savaşlarını haritalarla birlikte Mir’at al-Mamalik (Ülkelerin Aynası) isimli seyahatnamesi de toplamıştır. Bu eser coğrafya ve tarih bakımından son derece değerlidir. Eseri Almanca, Fransızca ve İnglizceye çevrilmişti. Eseri bir tür seyahatname olmakla birlikte şiir biçiminde yazıp padişaha sunmuştu. Astronomi ve deniz coğrafyası ile ilgili en önemli eseri Muhit‘tir.
 
Katip Çelebi (1609 – 1657)
Tarih, coğrafya ve bibliyografya alanında önemli yapıtlar vermiş, medrese düşüncesini eleştirmiştir. Coğrafi yapıtların en önemlisi olan Cihannüma Osmanlı coğrafyacılığında yeni bir çığır açmıştır. Cihannüma, özünde tüm İslam ve Hıristiyan coğrafyacılığının da temeli olan Batlamyus kuramına dayanmakla birlikte, o güne dek hemen hemen hiç yararlanılmayan Batı kaynaklarını Osmanlı coğrafyacılığına tanıtması bakımından büyük önem taşır. Coğrafya adına vermiş olduğu diğer önemli eserler ise Atlas Minor’dur. Bu eser, Gerhard Merkator’un atlasının latince çevirisidir. Bu eser Kuzey Kutbu ve Avrupa Ülkeler coğrafyasını anlatmaktadır.
 
Evliya Çelebi (1611 – 1682)
Evliya Çelebi, Seyahatname adlı eserinde gezip gördüğü yerlerin sosyal ve ekonomik durumunu, ilgi çekici özellikleriyle dile getirmiştir. Kent yaşamı ve ülke ekonomisine katkı sağlayan unsurlar ayrıntılı biçimde anlatılmıştır. Seyahatname insanlarla ilgili bilgiler yanında, yörenin evlerinden, cami, mescid, çeşme, han, saray, konak, hamam, kilise, manastır, kule, kale, sur, yol, havra gibi değişik yapılarından da söz eder. Bunların yapılış yıllarını, onarımlarını, yapanı, yaptıranı, onaranı anlatır. Seyahatname döneme ilişkin ekonomik ve sosyal yaşama ait bilgiler nedeniyle önemli bir coğrafya kaynağı durumundadır.
 

Coğrafya’nın Gelişimine Katkı Sağlayan Müslüman Bilim Adamları

İslam dünyasında en çok üzerinde durulan bilim dallarından biri de coğrafyadır. O dönemde bilinen Dünya’nın büyük bir bölümüne yayılan
topraklardaki farklı halkların İslam düşüncesi çerçevesinde karşılıklı etkileşim ve iletişim içinde olmasının ortaya çıkardığı fırsatlar coğrafyaya büyük bir ilginin doğmasına ve dolayısıyla da gelişmesine yol açmıştır.
 
İbn Hurdazbih
Abbasi şehzadelerinden birinin isteğiyle posta konaklarını, her eyaletin vergi miktarını, ticaretini tarımını anlatan Kitabü’l mesalik ve’l-memalik (Yolların ve Eyaletlerin Kitabı) adlı eserini yazdı. Bu kitap İbn Hurdazbih’e İslam coğrafyacılarının babası unvanını kazandıran en önemli çalışmasıdır. Tarihi topoğrafya açısından önemli bir kitaptır. Eserleri günümüze ulaşan İslam coğrafyacılarının en önemli ilk temsilcisidir.
 
El Mes’udi
Müslümanların Herodot’u olarak tanınır. Bilgi edinmek için uzun gezilere çıkmış ve 30 ciltlik Murüc el-zeheb ve Ma’adin el-Cevher (Altın Çayırlar ve Gümüş Madenler) isimli eserini hazırlamıştır. Eserde, Müslümanların temas halinde olduğu uluslar, tarihi bir çerçeve içerisinde bütün yönleriyle tanıtılmıştır. İklimin insanlar ve suların hayvan yaşamındaki etkilerine dair konuları tartışmıştır. Bazı araştırmacılar, onun haritasını okyanusun geniş bir şekilde çizildiğinden bunun Amerika kıtasına işaret ettiğini savunuyorlar. Günümüzden 1000 sene önce depremlerin oluş sebebini açıklamıştır.
 
İbn Havkal
X. yüzyılın önde gelen gezginlerinden ve coğrafyacılarından. Ticaret yapmak ve ülkelere ve uluslara dair incelemelerde bulunmak amacıyla bütün İslam ülkelerini dolaşmıştır. Kendisinden önceki bilginlerin yapıtlarını da özenli bir biçimde incelemiştir. Bu seyahatleri sırasında ünlü coğrafyacılardan İstahri ile tanışmış ve İstahri’nin isteği üzerine onun 21 haritadan oluşan ve İslam Atlası adıyla tanınan yapıtındaki bazı hataları düzeltmiştir. Daha sonra da bu kitabı el-Mesalik ve el-Memalik (Yollar ve Ülkeler) adıyla yeniden yazmıştır.
 
El Biruni
11. yüzyılın önemli Müslüman hükümdarlarından Gazneli Mahmud, Hindistan’a yaptığı seyahatlerde EI-Biruni’yi yanında götürdü. El-Biruni, 1017-1030 yılları arasında Hindistan’da bulundu ve bu dönemde meşhur kitabı Kitab’üt-Tahkik Ma li’l-Hind’i (Hindistan İncelemeleri) yazdı. Güneş’in yüksekliğini ve meridyenler arası mesafeyi hesapladı. Güneş’in hareketlerinden mevsimlerin ne zaman başladığını belirledi. Dünya’nın çapını bugünkü değere çok yakın olarak hesapladı. El-Biruni, astronomik ve coğrafi ölçümler için birçok alet icat etti. Newton’dan 700 sene önce, yer çekimi kuramı zerine ilk fikirleri, geliştirdiği teleskoplar ile yaptığı gözlemler sonucunda gezegenlerin Güneş etrafında döndüğü fikrini, Galileo’dan 600 sene önce savundu.
 
El İdrisi
Coğrafya alanında önemli yapıtlar vermiştir. Daha önce Arap gezginlerinin ulaşamadığı Avrupa’nın çeşitli yerleri hakkında bilgi toplamıştır. En önemli eseri Sicilya’daki Norman kralına sunduğu Kitab-ür-Rüşandi (Roger’in Kitabı) adlı meşhur eseridir. Bu kitap için hazırlanmış olan 70 paftalık Dünya haritası, o döneme kadar bilinen Dünya’nın mükemmel bir tasvirini vermeyi amaçlayan kapsamlı bir çalışmadır ve bu nedenle haritacılık tarihinde önemli bir yer tutar. Bu haritalar incelendiğinde, ülkelerin coğrafi özellikleri, madenleri, bitkileri, hayvanları, yolları vs. ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır.
 
İbn Batuta
Ortaçağ’ın en büyük gezgini olan İbn Battüta üç kıtada dolaşmıştır. Endülüs’ten Çin’e uzanan seyahatlerini topladığı bilgileri İbn Batuta Seyahatnamesi (Rihlet-İbn Battüta) adlı eserinde toplamıştır. Eserde gezdiği alanlardaki toplumsal yapıları, zenginlik kaynaklarını, din, dil ve gelenek gibi özellikleri anlatmıştır. Eser ilgili alanların beşeri ve ekonomik coğrafya özelliklerini ele almış bu anlamda beşeri ve ekonomik bir inceleme içermektedir. Ülkelerin coğrafyasına, inançlarına ve ekonomilerine ilişkin ayrıntılı bilgiler yer alır.
 
İbni Haldun
Tunus’ta doğmuştur. Orta Çağ’da İslam Dünyası’nın en ünlü gezginlerindendir. En önemli eseri Kitabü’l İber‘dir (İbret Verici Kitap). Berberi topluluklarının ve İslam İmparatorluklarının İslam öncesindeki sosyal-ekonomik özellikleri hakkında bilgi vermektedir. İnceleme alanına ilişkin jeopolitik ve siyasi coğrafya bilgilerine yer vermektedir. Mukaddime adlı eserinde XIV. yüzyıl Arap coğrafyasını çok iyi yansıttığı ileri sürülür.